Lúa gạo Việt Nam trên hành trình Net Zero: Cơ hội, thách thức và những bước chuyển đầu tiên

Nông dân thu hoạch lúa tại Đồng bằng sông Cửu Long – vùng trọng điểm trong chiến lược phát triển lúa gạo phát thải thấp của Việt Nam (Ảnh: Internet) 

Việt Nam là một trong những quốc gia xuất khẩu gạo hàng đầu thế giới – nhưng cũng đồng thời đối mặt với áp lực cắt giảm mạnh phát thải từ canh tác lúa nước. Bài viết này sẽ phân tích toàn diện bối cảnh, động lực thị trường, những bước chuyển đã khởi động và các rào cản cần vượt qua để ngành lúa gạo đóng vai trò tích cực trong chiến lược Net Zero quốc gia. 

1. Ngành lúa gạo trước áp lực chuyển đổi xanh và tiêu chuẩn phát thải

Lúa gạo là ngành hàng chiến lược của nông nghiệp Việt Nam, giữ vai trò chủ lực trong đảm bảo an ninh lương thực và xuất khẩu. Tuy nhiên, quá trình canh tác lúa nước lại là một trong những nguồn phát thải khí nhà kính lớn nhất, đặc biệt là methane (CH₄) – loại khí có mức tác động gấp nhiều lần CO₂. Ước tính, riêng hoạt động trồng lúa chiếm hơn 50% tổng lượng methane phát thải từ nông nghiệp Việt Nam. 

Trước cam kết đạt Net Zero 2050, ngành lúa gạo phải đối mặt với áp lực chuyển đổi kép: vừa cắt giảm phát thải, vừa duy trì sản lượng và năng lực cạnh tranh. Bài toán càng phức tạp khi thị trường xuất khẩu ngày càng siết chặt các tiêu chuẩn về phát triển bền vững, truy xuất nguồn gốc và chứng nhận carbon. 

Thách thức lớn nằm ở chính tập quán canh tác truyền thống. Việc giữ ruộng ngập nước suốt vụ mùa – phương pháp quen thuộc để kiểm soát cỏ dại và sâu bệnh – lại thúc đẩy phát sinh methane do điều kiện yếm khí. Bên cạnh đó, thói quen đốt rơm rạ, sử dụng phân bón hóa học và thuốc BVTV không kiểm soát càng làm gia tăng phát thải và suy giảm chất lượng đất, nước. 

Ngoài ra, biến đổi khí hậu đang gia tăng rủi ro sản xuất. Đồng bằng sông Cửu Long – vùng trọng điểm sản xuất lúa – thường xuyên đối mặt với xâm nhập mặn, hạn hán, và mực nước biển dâng. Những yếu tố này ảnh hưởng trực tiếp đến năng suất, chất lượng hạt gạo và sinh kế của hàng triệu nông hộ. 

Trong bối cảnh đó, ngành lúa nước cần một lộ trình chuyển đổi mạnh mẽ, đồng thời đảm bảo ba trụ cột: giảm phát thải, thích ứng khí hậu và nâng cao giá trị chuỗi cung ứng. 

2. Động lực thúc đẩy chuyển đổi xanh trong canh tác lúa nước

Dưới áp lực chuyển đổi mạnh mẽ, ngành lúa gạo Việt Nam không chỉ đối diện thách thức, mà còn đứng trước những cơ hội rõ rệt để bứt phá và tái cấu trúc theo hướng phát triển bền vững. Đây là giai đoạn bản lề, nơi những quyết sách đúng đắn có thể giúp lúa Việt vươn lên mạnh mẽ trong chuỗi giá trị toàn cầu. 

Trước hết, cam kết Net Zero 2050 đã tạo ra nền tảng chính sách thúc đẩy chuyển đổi toàn ngành. Trong các chiến lược quốc gia về biến đổi khí hậu, lúa gạo được xác định là lĩnh vực ưu tiên để giảm phát thải. Nhờ đó, ngành hàng này có cơ sở để tiếp cận các nguồn lực quan trọng như tín dụng xanh, đầu tư công nghệ và hỗ trợ kỹ thuật từ khu vực công lẫn tư nhân. 

Đồng thời, thị trường xuất khẩu đang tạo ra động lực cạnh tranh mới. Những thị trường tiêu chuẩn cao như EU, Nhật Bản hay Mỹ không còn chỉ quan tâm đến sản lượng, mà đang dịch chuyển sang các yêu cầu nghiêm ngặt về phát thải carbon, truy xuất nguồn gốc và trách nhiệm môi trường. Việc đáp ứng các chuẩn mực này sẽ giúp gạo Việt nâng tầm thương hiệu, mở rộng thị phần và tăng biên lợi nhuận trong dài hạn. 

Bên cạnh đó, sự tham gia ngày càng sâu rộng của các tổ chức quốc tế cũng đang mang đến các mô hình canh tác carbon thấp phù hợp với điều kiện Việt Nam. Các dự án ứng dụng kỹ thuật tưới ngập khô xen kẽ (AWD), xử lý rơm rạ tuần hoàn, và tiêu chuẩn hóa quy trình canh tác đang từng bước được triển khai tại các vùng trọng điểm. 

Cánh đồng lúa cơ giới hóa tại ĐBSCL – nền tảng quan trọng để đo đếm phát thải và tham gia thị trường tín chỉ carbon trong tương lai (Ảnh: Internet) 

Đặc biệt, khi thị trường tín chỉ carbon trong nước đi vào vận hành, ngành lúa gạo có cơ hội tạo ra giá trị mới từ chính việc giảm phát thải. Đây sẽ là động lực tài chính then chốt để thúc đẩy sự tham gia tự nguyện và mở rộng quy mô chuyển đổi trong toàn ngành. 

3. Các chương trình then chốt đang kiến tạo chuỗi giá trị lúa carbon thấp

Từ định hướng chiến lược đến hành động cụ thể, Việt Nam đã khởi động một loạt sáng kiến nhằm giảm phát thải trong canh tác lúa nước. Dưới đây là ba chương trình tiêu biểu đang tạo tiền đề cho chuyển đổi quy mô lớn trong tương lai gần. 

a) Dự án “Một triệu ha lúa chất lượng cao, phát thải thấp” tại Đồng bằng sông Cửu Long

Đây là chương trình trọng điểm quốc gia nhằm phát triển một triệu hecta lúa theo hướng chất lượng cao, giảm phát thải và sản xuất theo chuỗi giá trị. Mục tiêu của dự án là cải thiện hiệu quả sử dụng tài nguyên đất – nước – đầu vào, đồng thời giảm đáng kể lượng methane phát sinh từ canh tác lúa truyền thống. Các địa phương đã bắt đầu quy hoạch vùng sản xuất, xây dựng hệ thống thủy lợi phù hợp và hướng dẫn nông dân áp dụng kỹ thuật tưới ngập – khô xen kẽ (AWD), bón phân theo nhu cầu thực vật, cũng như kiểm soát rơm rạ sau thu hoạch. Dù mới ở giai đoạn đầu, dự án đang tạo ra các mô hình thực nghiệm đáng chú ý, đặc biệt tại An Giang, Cần Thơ và Sóc Trăng – nơi được chọn làm vùng trọng điểm thí điểm. 

b) Hợp tác BENEO – Rikolto – CarbonFarm thúc đẩy sản xuất lúa SRP

Dưới sự tài trợ của Chính phủ Bỉ, dự án hợp tác giữa BENEO, Rikolto và CarbonFarm đang triển khai sản xuất lúa theo tiêu chuẩn SRP (Sustainable Rice Platform) tại Đồng bằng sông Cửu Long. Mục tiêu là chuyển đổi tư duy canh tác theo hướng bền vững, sử dụng ít nước và phát thải thấp, đồng thời tăng cường khả năng truy xuất nguồn gốc và đáp ứng yêu cầu thị trường cao cấp. Dự án sử dụng công nghệ số như ảnh vệ tinh và trí tuệ nhân tạo để theo dõi chu trình nước, đo đếm phát thải methane và kiểm soát quy trình đồng bộ. Hơn 1.000 nông dân đang được tập huấn, với kỳ vọng hình thành chuỗi sản xuất – tiêu thụ minh bạch và đạt chứng nhận quốc tế. Dự án hiện bước sang giai đoạn mở rộng sau khi hoàn tất các mô hình trình diễn đầu tiên. 

c) Chương trình “Nông nghiệp bền vững và bao trùm” tại Đồng Tháp và Kiên Giang

Với sự hỗ trợ từ Liên minh châu Âu, Rikolto triển khai chương trình kéo dài 5 năm nhằm thúc đẩy mô hình sản xuất lúa bền vững, bao trùm và thân thiện với môi trường. Trọng tâm của dự án là xây dựng năng lực kỹ thuật cho nông dân, hợp tác xã và chính quyền địa phương thông qua đào tạo, hỗ trợ kỹ thuật và chuẩn hóa quy trình sản xuất. Các hoạt động chính gồm áp dụng mô hình tuần hoàn trong xử lý rơm rạ, quản lý nước theo hướng tiết kiệm, và triển khai hệ thống giám sát phát thải. Ngoài ra, chương trình còn hỗ trợ kết nối thị trường, tạo điều kiện để gạo sản xuất theo chuẩn “xanh” được tiêu thụ với giá trị gia tăng. Hiện dự án đang được mở rộng tại các vùng trọng điểm, tập trung vào việc xây dựng chuỗi giá trị lúa phát thải thấp có khả năng nhân rộng. 

4. Những rào cản cần vượt qua trong quá trình chuyển đổi “xanh” ngành lúa gạo

Dù quá trình chuyển đổi sang mô hình lúa gạo phát thải thấp đã bước đầu khởi động, nhiều rào cản mang tính hệ thống vẫn đang cản trở việc mở rộng quy mô và duy trì hiệu quả dài hạn. Đây là những thách thức nếu không được giải quyết triệt để sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến tiến độ thực hiện các cam kết Net Zero trong lĩnh vực nông nghiệp. 

Trở ngại đầu tiên đến từ đặc thù sản xuất nhỏ lẻ và phân tán. Phần lớn nông hộ vẫn canh tác trên diện tích manh mún, khiến việc áp dụng các giải pháp kỹ thuật tiên tiến như tưới ngập – khô xen kẽ (AWD), xử lý rơm rạ tuần hoàn hay quản lý nước thông minh gặp nhiều hạn chế. Cấu trúc sản xuất phân tán cũng làm gia tăng chi phí kiểm đếm, giám sát và chứng nhận phát thải – những yếu tố quan trọng nếu muốn tham gia thị trường tín chỉ carbon quốc tế. 

Bên cạnh đó, chi phí đầu tư ban đầu cho các công nghệ giảm phát thải vẫn là rào cản đáng kể. Các thiết bị đo khí, phần mềm quản lý nước, hay máy móc xử lý phụ phẩm đều đòi hỏi nguồn vốn lớn mà phần đông nông dân không dễ tiếp cận. Trong khi đó, các cơ chế hỗ trợ tài chính như tín dụng xanh, quỹ chuyển đổi khí hậu vẫn còn manh mún và thiếu kênh triển khai hiệu quả đến tận người sản xuất. 

Một thách thức khác mang tính cốt lõi là thay đổi tập quán sản xuất. Việc từ bỏ thói quen giữ nước ngập suốt vụ mùa hay đốt rơm rạ sau thu hoạch không chỉ cần kiến thức mới, mà còn cần thời gian, niềm tin và sự hỗ trợ đồng hành từ hệ thống khuyến nông và chính quyền địa phương. 

Song song với đó, thiếu một hệ thống giám sát và tiêu chuẩn hóa quốc gia về phát thải trong canh tác lúa tiếp tục là điểm nghẽn lớn. Dù đã có những bước đầu trong việc áp dụng chuẩn SRP hay triển khai đo đếm thử nghiệm, Việt Nam vẫn cần một hạ tầng dữ liệu thống nhất, minh bạch và được công nhận quốc tế. 

Cuối cùng, trong khi thị trường tín chỉ carbon nội địa vẫn đang trong giai đoạn hoàn thiện, nông dân và doanh nghiệp lúa gạo chưa nhìn thấy rõ lợi ích kinh tế cụ thể từ quá trình giảm phát thải. Điều này làm giảm động lực tham gia và khiến nhiều mô hình thí điểm khó lan tỏa, đặc biệt trong bối cảnh rủi ro từ biến đổi khí hậu ngày càng gia tăng và tác động trực tiếp đến năng suất, chất lượng lúa gạo. 

Tài liệu tham khảo 

Ái Nhiên. (2025, June 30). Việt Nam – Nhật Bản hợp tác thúc đẩy các dự án nông nghiệp carbon thấp. Thời Báo Ngân Hàng. https://thoibaonganhang.vn/viet-nam-nhat-ban-hop-tac-thuc-day-cac-du-an-nong-nghiep-carbon-thap-166571.html 

Hà Thái. (2025, August 4). Hướng đi tất yếu cho tương lai: Phát triển nông nghiệp xanh. Tạp Chí Doanh Nghiệp & Kinh Tế Xanh. https://doanhnghiepkinhtexanh.vn/huong-di-tat-yeu-cho-tuong-lai-phat-trien-nong-nghiep-xanh-a35251.html 

Tấn Sang. (2025, August 12). Đông Nam Á chạy đua phát triển ngành lúa gạo phát thải thấp. Tạp Chí Kinh Tế Sài Gòn. https://thesaigontimes.vn/dong-nam-a-chay-dua-phat-trien-nganh-lua-gao-phat-thai-thap/ 

Thiên Ân. (2025). Từng tấc đất rừng và từng hạt lúa thơm: Nông dân Việt tiến đến Net Zero. Tạp Chí Đầu Tư Tài Chính. https://vietnamfinance.vn/tung-tac-dat-rung-va-tung-hat-lua-thom-nong-dan-viet-tien-den-net-zero-d130324.html